Hukukun evrensel olması, hukukun herhangi bir yerde ve zamanda aynı şekilde uygulanabileceği düşüncesinden kaynaklanır. Bu düşünceye göre hukuk, tüm dünyada aynıdır, değişik ülkelerde uygulandığında, birbiriyle aynı sonuçları vereceği öngörülür. Bunun nedeni, hukukun, insan doğasının bir sonucu olmasıdır. İnsan doğası da evrensel olduğuna göre hukukun evrensel niteliğinin olması doğaldır.
Bazı görüşler de ise ülkeden ülkeye insanların kültür ve alışkanlıklarının farklı olması nedeniyle evrensel hukuk ilkelerinden bahsedilemeyeceği iddia edilir.
Roma Hukuku temelli olan bu ilkeler, ülkemizin hukuk mevzuatının hazırlanmasında, idarede, soruşturmalarda, savunma ve mahkeme kararlarında, kararların üst mahkemelerce değerlendirilmesinde uyulmaktadır. Uyumun mükemmel olduğunu iddia edemeyiz, örneğin kuvvetler ayrılığı ilkesinin uygulanması sıklıkla sorunlu olabiliyor, ancak hukuk sistemimizin esas itibariyle bu ilkelere göre hazırlanmış olması önemlidir.
Devletlerin belirlenen bu evrensel kurallara uygun hareket etmesi; “yerel ve uluslararası toplumun duyarlılığı ile ilgilidir”. Hukukunu korumak isteyen her fert idarenin işlemlerinde, soruşturmalarda, mahkeme ve diğer tüm aşamalarda kendisine aşağıdaki hukuk ilkelerine göre davranılıp davranılmadığını kontrol edebilir ve ihlal gördüğü hususları belirterek ilgili merciye itiraz hakkını kullanabilir. Çünkü, bu ilkelerde savunulan hususlar ve haklar Anayasamızın teminat altına aldığı ilke ve haklardır. Yargılama ile ilgili ilkelere uygun olarak yargılama yapılmaması halinde adil yargılanma hakkının ihlali gerekçesiyle Anayasa Mahkemesine bireysel başvuru yapılabilir.
Genel kabul görmüş, evrenselleşmiş ilkeler aşağıda sıralanmıştır: (Kaynak Linki : https://hukukbook.com/hukukun-evrensel-kurallari/ )
İnsan Haklarına Bağlılık İlkesi Devletler; yasama, yürütme ve yargı erklerini insan hakları ülküsüne sadakatten ayrılmayacak bir şekilde dizayn etmeli, tüm uygulama insan haklarını temin edici nitelikte olmalıdır.
Anayasa’nın Bağlayıcılığı ve Üstünlüğü Anayasa hükümleri, yasama, yürütme ve yargı organlarını, idare makamlarını ve diğer kuruluş ve kişileri bağlayan temel hukuk kurallarıdır. Kanunlar anayasaya aykırı olamaz.
Kanunların ve Diğer Mevzuatın Anayasaya Aykırı Olmaması İlkesi Normlar hiyerarşisine göre alt normlar üst normlara aykırı olamaz. En üst norm anayasadır alt normlar anayasaya uygun olmak zorundadır. Geçerlilikleri buna bağlıdır.
Yaşam Hakkının Korunması İlkesi Herkesin yaşam hakkı yasayla korunur.
Mülkiyet Hakkının Dokunulmazlığı İlkesi Herkes, mülkiyet ve miras haklarına sahiptir. Bu haklar, ancak kamu yararı amacıyla, kanunla sınırlanabilir.
İşkence Yasağı ve İnsan Onurunun Korunması İlkesi Hiç kimse işkenceye, insanlık dışı veya onur kırıcı muamele veya cezaya maruz bırakılamaz.
Irk, Renk, Cinsiyet, Dil, Din, Siyasal Görüş Nedeniyle Ayrımcılık Yasağı İlkesi Herkes, dil, ırk, renk, cinsiyet, siyasî düşünce, felsefî inanç, din, mezhep ve benzeri sebeplerle ayrım gözetilmeksizin yasalar önünde eşittir.
Hukuki Güvenlik ve İdari İstikrar Herkesin bağlı olacağı hukuk kurallarını önceden bilmesi, tutumunu ve davranışlarını buna göre güvenle düzene sokabilmesi anlamına gelir.
İdari istikrar ilkesi; vatandaşların idarenin işlem ve eylemlerine karşı kendilerini hukuki güvenlik içerisinde hissetmelerini sağlar.
Adil Yargılanma İlkesi Davanın makul bir süre içerisinde, bağımsız ve tarafsız bir mahkemede, hakkaniyete uygun bir biçimde ve kamuya açık olarak görülmesidir.
Kanun Önünde Eşitlik İlkesi Herkes yasa önünde eşittir ve ayrım gözetilmeksizin yasanın korunmasından eşit olarak yararlanma hakkına sahiptir.
Herkesin Savunma Hakkına Sahip Olması İlkesi Yargı organları nezdinde kendini savunma, avukat yardımından yararlanma, soru sorma, susma, aleyhine olan işleme katılmama ve benzeri hakları ifade eder.
Özel Yaşamın Dokunulmazlığı İlkesi Herkes, özel hayatına ve aile hayatına saygı gösterilmesini isteme hakkına sahiptir. Özel hayatın ve aile hayatının gizliliğine dokunulamaz.
Konut Dokunulmazlığı İlkesi Kişinin yaşadığı konutun her türlü tecavüzden korunması, konutun huzur ve emniyetinin sağlanması amaçlı ilkedir.
Kanunun Geriye Yürümemesi İlkesi(geçmişe etkili olmama ilkesi) Hukuk güvenliği ilkesi gereği kanunlar yürürlükte oldukları zamanda ki olaylara ve ilişkilere uygulanır önceki olay ve ilişkilere uygulanmaz.
Kazanılmış Haklara Saygı İlkesi (Müktesep Hak) Hukuk güvenliği ilkesinin sonucudur. Hakkın tüm sonuçlarıyla fiilen elde edilmiş olması gerekir.
Kuvvetler Ayrılığı İlkesi Yasama yürütme ve yargı erklerinin birbirlerinden ayrı ve bağımsız oldukları yönetim şeklidir.
Hukuk Devleti İlkesi Hukuk devleti, vatandaşlara temel hak ve özgürlükleri tanıyan, yürütme organlarının ve idare makamlarının hukuka bağlılığını sağlamak suretiyle vatandaşlara hukuki güvenlik getiren devlettir.
Doğal Mahkeme ve Yargıç Güvencesi Suçun işlenmesinden veya çekişmenin doğmasından önce davaya bakacak yargı yerini yasanın belirlemesidir.
Sözleşme Özgürlüğü İlkesi Bireylerin ve grupların kısıtlama olmaksızın sözleşme yapabilmesidir.
Hak Arama Hürriyeti Herkes meşru vasıta ve yollardan faydalanmak suretiyle yargı mercileri önünde davacı veya davalı olarak iddia ve savunma ile adil yargılanma hakkına sahiptir.
Suçta ve Cezada Kanunilik İlkesi Hiç kimse kanunun açıkça suç saymadığı bir fiilden dolayı cezalandırılamaz; hiç kimse bir fiil için kanunda gösterilen ceza dışında bir ceza ile veya kanunda gösterilen cezadan daha ağır bir ceza ile cezalandırılamaz .
Sorumluluğun Şahsiliği İlkesi Kişi ancak kendisinin işlediği fiiller nedeniyle sorumlu tutulabilir, başkasının işlediği fillere iştirak etmedikçe sorumlu tutulamaz.
Masumiyet (Suçsuzluk) Karinesi İlkesi Suçluluğu hükmen sabit oluncaya kadar kimse suçlu sayılamaz.
Yargı Bağımsızlığı ve Tarafsızlığı İlkesi Mahkemeler yasama ve yürütme erklerinden bağımsızdır. Emir ve talimat almaz. Herkes dil, din, ırk ayrımı gözetmeksizin mahkemeler önünde eşittir.
İddia Edenin İddiasını İspat Etmesi İlkesi Kanunda özel bir düzenleme bulunmadıkça, iddia edilen vakıaya bağlanan hukuki sonuçtan kendi lehine hak çıkaran tarafa aittir. Hukukun Evrensel İlkeleri arasında en eski olanlardandır.
Kimsenin Kendi Eylemine ve Kendi Kusuruna Dayanarak Hal Elde Edememesi İlkesi Hukuk düzeni, kimsenin kendi eylemine ve tamamen kendi kusuruna dayanarak bir hak elde etmesine izin veremez. Herkes, haklarını kullanırken ve borçlarını yerine getirirken dürüstlük kurallarına uymak zorundadır. Bir hakkın açıkça kötüye kullanılmasını hukuk düzeni korumaz
Yargı Kararlarının Gerekçeli Olması İlkesi Yargıtay Hukuk Genel Kurulu’na göre, hukuka uygunluk denetiminin yapılabilmesi için, usulüne uygun şekilde oluşturulmuş ve hükmün hangi nedenle o içerik ve kapsamda verildiğini ayrıntılarıyla gösteren bir gerekçelendirmenin bulunması zorunludur.
Kanunu Bilmemek Mazeret Sayılmaz İlkesi Ceza kanunlarını bilmemek mazeret sayılmaz ancak sakınamayacağı bir hata nedeniyle kanunu bilmediği için meşru sanarak bir suç işleyen kimse cezaen sorumlu olmaz.
Suçta ve Cezada Şahsi Sorumluluk İlkesi Failin özgür iradesiyle işlediği suç olan fiili sonucuna sadece failin cezalandırılmasıdır.
Suçta ve Cezada Kusur İlkesi Failin cezalandırılabilmesi için fiili bilerek ve isteyerek kusurlu olarak yapmış olması gerekir. Kusur yoksa ceza verilemez.
Suçta ve Cezada Failin Lehine Olan Kanunun Uygulanması İlkesi Suçun işlendiği zaman yürürlükte bulunan kanun ile sonradan yürürlüğe giren kanunların hükümleri farklı ise, failin lehine olan kanun uygulanır.
Bir Fiil Nedeniyle Birden Fazla Ceza Verilmemesi İlkesi Aynı fiil nedeniyle aynı kişi hakkında birden fazla dava açılamaz veya hüküm verilemez. Hukukun Evrensel İlkeleri içinde Roma Hukukunda Non bis in idem ilkesi olarak bilinen en eski kurallardandır.
İhkakı Hakkın Yasak Olması İlkesi Bireyin hakkını bizzat arama yasağıdır.
Devletler Hukukunun İç Hukuka Üstünlüğü İlkesi - Uluslararası Sözleşmelerin Kanunlardan Üstün Olması İlkesi Usulüne uygun yürürlüğe konulmuş milletlerarası andlaşmalar kanun hükmündedir. Bunlar hakkında Anayasaya aykırılık iddiası ile Anayasa Mahkemesine başvurulamaz.
İdarenin Her Türlü Eylem ve İşleminin Yargısal Denetime Tabi Olması İlkesi Hukuk güvenliği ve hukukun üstünlüğünün sağlanabilmesi için ise devletin her türlü işlem ve eyleminin yargı denetimine açık olması gerekir.
Kanun Önünde Eşitlik İlkesi Herkes yasa önünde eşittir ve ayrım gözetilmeksizin yasanın korunmasından eşit olarak yararlanma hakkına sahiptir.
Kamuya ve Devlete Güven İlkesi Devlet, bireylerin hukuka olan inançlarını ve güvenlerini korumakla yükümlüdür.
Hukuki Öngörülebilirlik, Belirlilik ve Ölçülülük İlkesi Öngörülebilirlik ve belirlilik kişinin kendisi ile ilgili yasal düzenlemeleri önceden bilmesini dolayısıyla da nasıl bir hukuki muamele karşısın da kalacaklarını tahmin edebilmesidir.
Ölçülülük ilkesi, bir temel hak ya da hürriyeti sınırlama maksadı ile sınırlamada kullanılacak araç arasındaki ilişkinin uygunluğudur.
Yasaların Toplum Yararına Dönük Olması İlkesi Yasaların amacı genel halkın ve toplumun refahını sağlamaktır.
Hakkın Kötüye Kullanılmaması İlkesi Bir hakkın dürüstlük kurallarına açıkça aykırı şekilde ve özellikle amacı dışında kullanılmış ve bundan da başkalarının zarar görmüş veya zarar görme tehlikesiyle karşılaşmış olmalarıdır.
Özel Hükmün Genel Hükümden Önce Gelmesi İlkesi Genel kanunlar herkese veya her olaya uygulanır özel kanunlar ise belli kişilere veya belli olaylara uygulanır. Bu sebeple genel kanunlardan önce gelir.
Devletlerin Egemenliğine Saygı ve İç İşlere Karışmama İlkesi Bir devletin ulusal yetkisine giren bir konunun tartışılmasını, görüşülmesini, incelenmesini, araştırılmasını ve bu konular üzerinde tavsiyelerde bulunmasını yasaklamıştır.
Uyuşmazlıkların Barışçıl Yollarla Çözülmesi İlkesi Görüşmeler, dostça girişim, arabuluculuk, araştırma, soruşturma, hakemlik, mahkeme, bölgesel örgütlere ve andlaşmalara başvurma ve ihtiyari diğer yollar, uyuşmazlıkların barışçıl çözüm yollarıdır
Uluslararası Yargıya Başvurulmadan Önce İç Hukuk Yollarının Tüketilmesi İlkesi Başvurucu için bir yükümlülüktür. Tüketilebilecek iç hukuk yolları olağan, erişilebilir, etkin ve uygun olmalıdır.
Kesin Hüküm İlkesi Mahkeme kararlarına verilmiş mutlak hakikat vasfıdır. Söz konusu kurum sayesinde aynı uyuşmazlığın tekrar tekrar mahkeme önüne getirilmesi engellenir.
Yararlanılan Kaynaklar;
https://hukukbook.com/hukukun-evrensel-kurallari/
Ersan Şen : 24 başlıkta hukukun evrensel ilke ve esasları (t24.com.tr) (5 Mart 2014)